Wachttijd voor een operatie kan benut worden voor spieropbouw

Een operatie en de ziekenhuisopname eromheen zorgen onder meer voor verlies in spiermassa en spierkracht. Ouderen zijn ook in dit opzicht extra kwetsbaar. Kunnen we patiënten beter voorbereiden op de operatie met training en voeding? Bij electieve operaties kan dat. Omdat deze ingepland kunnen worden, is er ruimte om de patiënt een programma aan te bieden met aandacht voor beweging en voeding.

Tekst: dr. Ellen Oosting, fysiotherapeut en onderzoeker Gelderse Vallei; dr. Pol Grootswagers, postdoctoraal onderzoeker Wageningen University

Ouderen sterker en fitter maken, we weten dat het kan. Dat is immers aangetoond in veel onderzoeken, waaronder het ProMuscle-onderzoek van Wageningen Universiteit (1). In dit soort onderzoeken zien we dat een intensieve training van twaalf weken zorgt voor significante, betekenisvolle verbeteringen in spiermassa, spierkracht en fysiek functioneren. Dat is precies wat we zouden willen bereiken bij ouderen die een operatie moeten ondergaan, alleen hebben we in dat geval niet zo veel tijd. De wachttijd voor een operatie bedraagt gemiddeld dertig dagen. Is het mogelijk om in zo’n kort tijdsbestek de spiermassa, de spierkracht en het fysiek functioneren te verbeteren?

STEP-onderzoek

Om die vraag te beantwoorden is in 2016 het STEP-onderzoek opgezet, en uitgevoerd door Margot de Regt en Marlieke Visser in Ziekenhuis Gelderse Vallei, Ede (2). In dit onderzoek werd een groep van zeventien vijftigplussers in vier weken ‘voorbereid voor een operatie’. Deze operatie ging niet echt plaatsvinden, want het betrof hier een zogenaamd pilotonderzoek om eerst maar eens in een gezonde groep vrijwilligers te kijken wat er na vier weken training zou gebeuren. Het trainingsprogramma was als volgt opgebouwd:

  • 2 keer per week 75 minuten training onder begeleiding, bestaande uit krachttraining en high-intensity intervaltraining;
  • 2 keer per dag een eiwitshake met 15,5 gram hoogwaardig melkeiwit;
  • De aanbeveling om op de dagen zonder training minstens 30 minuten actief te zijn.

We zagen dat deelnemers zich uitstekend hielden aan de eerste twee onderdelen, maar dat de extra activiteit zonder begeleiding niet werd opgevolgd. Desondanks waren er met alleen de eerste twee punten al aanzienlijke verbeteringen in spiermassa, spierkracht en fysiek functioneren (afbeelding 1).

Met vier weken trainen kan er 5% spiermassa bijkomen

Spiermassa

We hebben door middel van MRI-scans heel nauwkeurig gemeten hoeveel spiermassa er in de vier weken bijkwam: zo’n 5%. Dat is best veel, voor slechts vier weken training. Maar om te weten of het genoeg is, moeten we het afzetten tegen de verliezen die we kunnen verwachten in de tijd rond een operatie en ziekenhuisopname. Die verliezen zijn door collega’s in eerder onderzoek in kaart gebracht. Gemiddeld verliezen ouderen 3,4% spiermassa in de week van een heupoperatie (3). Als de patiënt er eerst 5% spiermassa bijtraint en daarna rondom de operatie 3,4% spiermassa verliest, gaat deze patiënt ondanks de verliezen alsnog naar huis met meer spiermassa dan voor de training (afbeelding 2).

Hierbij is het wel belangrijk dat de patiënt niet extra spiermassa verliest na het ziekenhuisontslag, want in dat geval is een netto verlies van spiermassa bijna onvermijdelijk.

Spierkracht

De toename in spierkracht was een stuk groter dan de toename in spiermassa: zo’n 11%. Daar zijn we blij mee, want recent onderzoek wijst erop dat spierkracht belangrijker is voor ouderen dan spiermassa (4). Daarnaast duidt deze sterkere groei in spierkracht dan in spiermassa op een toegenomen spierkwaliteit. Onderzoek laat zien dat ouderen tijdens 10 dagen bedrust (vergelijkbaar aan een ziekenhuisopname) 11,2% spierkracht verliezen (5). Zo’n verlies zou betekenen dat de voorbereiding het verlies rond een operatie voor het grootste deel tenietdoet.

Schermafbeelding 2021-04-07 om 18.01.04

Fysiek functioneren

Het fysiek functioneren brachten we in kaart via de chair-rise-test, een test waarbij de patiënt zo snel mogelijk vijf keer vanuit een stoel opstaat en weer gaat zitten, en via meting van de maximale zuurstofopname (VO2max-test). De chair-rise-test werd door patiënten aan het eind van de trainingsperiode zo’n 9% sneller uitgevoerd. De VO2max was na vier weken 8% hoger dan de startwaarde. Een dergelijke verbetering is belangrijk voor patiënten, omdat ze daar dagelijks profijt van hebben, bijvoorbeeld bij het doen van boodschappen of huishoudelijke taken.

Vertaling naar daadwerkelijke opname

Al met al veelbelovende resultaten. Maar krijgen we dezelfde uitkomsten bij patiënten die inderdaad een operatie moeten ondergaan? Om daar antwoord op te vinden, is onderzoek nodig bij patiënten die daadwerkelijk geopereerd gaan worden en waarbij we ook evalueren of de prehabilitatie effect heeft op postoperatieve uitkomsten. Om dit te onderzoeken is de ProActief-studie opgezet door Ellen Oosting in samenwerking met onder andere diëtist Mirjam Holverda en Marco Mensink van de Wageningen Universiteit (zie kader). De studie gaat naar verwachting begin 2021 van start.

ProActief-studie

Het doel van de ProActief-studie is om het effect van een trainingsprogramma (fysiotherapie), gecombineerd met eiwitrijke voeding (advies van diëtist) in de 6 tot 8 weken voor een operatie te onderzoeken (de gebruikelijke wachttijd voor een gewrichtsoperatie).

Het programma bestaat uit twee onderdelen:
1. Fysiotherapie (kracht- en conditietraining), twee keer in de week met een duur van dertig tot zestig minuten;
2. Voedingsadvies voor een adequate eiwitinname van ≥1,2 g/kg/dag.

Dit programma wordt vergeleken met de gangbare zorg als voorbereiding op een nieuwe knie of heup. Deze bestaat uit een algemeen bewegingsadvies en de patiënt kan eventueel op eigen initiatief fysiotherapie volgen. Zowel de patiënten die meedoen aan het ProActief-programma als de patiënten die binnen de gangbare zorg worden voorbereid op een operatie, houden een voedingsdagboek bij en dragen een bewegingsmeter. Er zullen 34 patiënten in Ziekenhuis Gelderse Vallei worden geïncludeerd.

We gaan in het onderzoek kijken of het haalbaar is voor de patiënten om een intensief trainingsprogramma te volgen en hun voeding aan te passen. Daarbij gaan we na of de interventie effect heeft op de kracht, fitheid, de ontstekingsreactie (metingen in het bloed) en de lichaamssamenstelling (hoeveelheid vet/ en spiermassa gemeten met Bio-Impedantie en een DEXA-scan) voor de operatie. Ook gaan we onderzoeken of patiënten die de trainings- en voedingsinterventie hebben gevolgd sneller en beter herstellen in de eerste zes weken na de operatie.

Als blijkt dat de combinatie van een preoperatieve voedings- en bewegingsinterventie positieve effecten heeft, kan dit aanleiding zijn om het programma op grotere schaal te gaan onderzoeken en te implementeren in de dagelijkse zorg, zodat de patiënt beter voorbereid is op de operatie en beter herstelt.


De ProActief-studie vindt plaats binnen het Zorgpad Actief Herstel dat in Ziekenhuis Gelderse Vallei wordt ingezet voor patiënten die een nieuwe heup of knie krijgen. In dit zorgpad is al veel aandacht voor bewegen (6).

Uit eigen onderzoek blijkt dat patiënten met zowel obesitas (BMI>30) als een verminderde spierfunctie (sarcopene obesitas) een groter risico lopen op complicaties of een vertraagd herstel na de operatie (7). Daarom gaan we ons in dit onderzoek richten op patiënten met deze vorm van obesitas, omdat de verwachting is dat een combinatie van een preoperatieve voedings- en bewegingsinterventie positieve effecten heeft op het postoperatieve herstel bij deze groep.

De inzichten uit de ProActief-studie worden breed meegenomen in de onderzoeks- en innovatieprojecten vanuit Alliantie Voeding in de Zorg. Alliantie Voeding in de Zorg zet in op gezondheidswinst door duurzame verankering van voeding en leefstijl in de zorgketen. Met onze onderzoeken en innovaties maken we wetenschappelijke inzichten persoonlijk toepasbaar in de zorg en voor preventie. De STEP-studie is uitgevoerd en mogelijk gemaakt via het Eat2Move-project. De ProActief- studie wordt gefinancierd via het ZGV Researchfonds.

Dit artikel is onderdeel van het proefschrift van Pol Grootswagers, verdedigd op 11 november 2020: https://www.globalacademicpress.com/ebooks/pol_grootswagers/

Referenties

1. Tieland M, Dirks ML, Van der Zwaluw N, Verdijk LB, Van de Rest O, De Groot LCPGM, Van Loon LJC. Protein Supplementation Increases Muscle Mass Gain During Prolonged Resistance-Type Exercise Training in Frail Elderly People: A Randomized, Double-Blind, Placebo-Controlled Trial. Journal of the AMDA. 2012;13(8):713-9. doi: 10.1016/j.jamda.2012.05.020
2. Grootswagers P, De Regt M, Domić J, Dronkers J, Visser M, Witteman B, Hopman M, Mensink M. A 4-week exercise and protein program improves muscle mass and physical functioning in older adults - A pilot study. Exp Gerontol. 2020;141:111094. doi: 10.1016/j.exger.2020.111094
3. Kouw IWK, Groen BBL, Smeets JSJ, Kramer IF, Van Kranenburg JMX, Nilwik R, Geurts JAP, Ten Broeke RHM, Poeze M, Van Loon LJC, et al. One Week of Hospitalization Following Elective Hip Surgery Induces Substantial Muscle Atrophy in Older Patients. J Am Med Dir Assoc. 2019;20(1):35-42. doi: 10.1016/j.jamda.2018.06.018
4. Balogun S, Winzenberg T, Wills K, Scott D, Jones G, Aitken D, Callisaya ML. Prospective Associations of Low Muscle Mass and Function with 10-Year Falls Risk, Incident Fracture and Mortality in Community-Dwelling Older Adults. J Nutr Health Aging. 2017;21(7):843-8. doi: 10.1007/s12603-016-0843-6
5. Kortebein P, Symons TB, Ferrando A, Paddon-Jones D, Ronsen O, Protas E, Conger S, Lombeida J, Wolfe R, Evans WJ. Functional impact of 10 days of bed rest in healthy older adults. J Gerontol A Biol Sci Med Sci. 2008;63(10):1076-81. doi: 10.1093/gerona/63.10.1076
6. Oosting E. Optimization of physical functioning of patients before and after total hip arthroplasty. Maastricht University. 2017. https://doi.org/10.26481/ dis.20171005eo
7 Oosting E, Hoogeboom TJ, Dronkers JJ, Visser M, Akkermans RP, Van MeeterenNLU. The Influence of Muscle Weakness on the Association Between Obesi- ty and Inpatient Recovery From Total Hip Arthroplasty. J Arthroplasty. 2017;32(6):1918-1922. doi: 10.1016/j. arth.2016.12.037. Epub 2016 Dec 27. PMID:28110849

Altijd op de hoogte blijven?