Zoeken naar effectieve gedragsstrategieën
Als er gezegd – of verzucht – wordt dat een mens eigenlijk nooit verandert, dan gaat het niet alleen over iemands karakter maar ook om gedrag. Gedrag is vaak minder veranderingsgezind dan gedacht of gehoopt. Gewoontes hebben diepe wortels die gedrag ‘vasthouden’. Dit geldt zelfs in deze disruptieve tijden van de coronapandemie. Maar het belang van verandering naar een meer duurzame en gezonde voeding blijft onverminderd groot.
Tekst: Emily Bouwman, Marvin Kunz & Hans Dagevos, Wageningen Economic Research, Wageningen University & Research
Er is het voorbije jaar veel gefilosofeerd en gespeculeerd over de veranderingen die de coronacrisis zou brengen voor mens en maatschappij. De impact ervan is op vele terreinen en manieren enorm gebleken en de gevolgen ervan voor de komende tijd zullen evenmin gering zijn. Toch is er vooralsnog geen overtuigende aanleiding om te veronderstellen dat we in Nederland massaal anders zijn gaan eten tijdens de coronaperiode (1). Er zijn wel verschillen: mensen met overgewicht zijn tijdens de pandemie bijvoorbeeld wat ongezonder gaan eten in vergelijking met mensen met een gezond gewicht. Dat geldt ook voor (thuiswerkende) hoger opgeleiden. De koel- en voorraadkast binnen handbereik zijn kennelijk nogal verleidelijk om wat meer te snacken, snoepen en snaaien. Zelfs een disruptie als het coronavirus lijkt er dus niet toe te leiden dat we onze eetgewoontes herijken. Terwijl we toch weten dat een grote verandering in onze levens(omstandigheden) hét moment is waarop gewoontes kans maken om verlaten te worden.
Winst boeken
Het lijkt er dus niet op dat we op COVID-19 hoeven te rekenen als aanjager om mensen gezonder en duurzamer te laten eten. De pandemie geeft daarom voorlopig geen reden de kennis bij te stellen dat voedselconsumptiegedrag notoir lastig is te veranderen – zeker in de voedingskundig gewenste richting.
We weten ook dat zowel gezondheids- als duurzaamheidswinst is te boeken met een consumptiepatroon dat minder voeding van dierlijke origine bevat en meer plaats inruimt voor plantaardig voedsel. Omdat het te verwachten is dat de coronaperiode niet voor een plotselinge omslag gaat zorgen, moeten we blijven zoeken naar wegen die leiden naar een gezonder en duurzamer dieet dan dat de gemiddelde Nederlander er nu op nahoudt.
Ook Covid zorgt niet voor verbetering van eetdrag
Alternatieven
Er bestaat brede wetenschappelijke consensus over het feit dat de grote schaal waarop we dierlijke eiwitten (vlees, vis, zuivel, eieren) produceren en consumeren nadelige effecten heeft op mens (gezondheid) en milieu (duurzaamheid) – naast negatieve effecten op dierenwelzijn en mondiale voedselzekerheid. Om de schade te helpen beperken is een minder vleesrijk eetpatroon aan te bevelen.
De Richtlijnen goede voeding in Nederland en vele andere landen adviseren dit dan ook. Om in meer of mindere mate afscheid te kunnen en/of te willen nemen van het traditionele stukje vlees, is het belangrijk alternatieven te bieden aan consumenten. Bij zulke alternatieve eiwitbronnen valt te denken aan plantaardige eiwitten, zoals peulvruchten, zeewier of plantaardige vleesvervangers, maar ook aan dierlijke eiwitbronnen als insecten of kweekvlees. Het mag duidelijk zijn dat dergelijke alternatieven niet zomaar de plaats van vlees zullen innemen – ook niet als ze eenmaal een duidelijke plek op de markt hebben veroverd. Want als er een productcategorie is waar veel mensen aan gewend en gehecht zijn, dan is het wel vlees. De uitdaging om alternatieve eiwitten tot aantrekkelijke alternatieven te maken onder consumenten is er des te groter door.
Vier veranderingsstrategieën
Tegen deze achtergrond zijn we op zoek gegaan naar wetenschappelijke studies over gedragsveranderingsstrategieën gericht op het bevorderen van duurzame eiwitconsumptie. We hebben daar een overzicht van gemaakt [2]. Gedrag wordt ruwweg beïnvloed door factoren op enerzijds het individuele niveau, zoals motivaties, opinies of kennis (overredings- en informatiestrategie) en anderzijds door omgevingsfactoren, zoals het productaanbod of wat wordt aangeprezen als lekker, hip of exclusief (beschikbaarheids- en omgevingsstrategie)
Overredingsstrategie
De overredingsstrategie gebruikt communicatie om positieve (en soms negatieve) gevoelens te beïnvloeden en/of gedrag te stimuleren. Over het algemeen is het idee achter deze strategie om consumenten te helpen voedingsproducten op een nieuwe manier te zien. Een manier die uitdaagt om nieuw voedsel te proberen, zoals insecten. Zo blijkt dat consumenten insecten eerder accepteren als ze een herkenbare naam hebben of wanneer ze onzichtbaar zijn verwerkt in bekende voedingsmiddelen. Op deze manier de drempel verlagen kan consumenten helpen een eerste stap te zetten naar het proberen van deze producten en meer open te staan voor insecten als voedsel.
Informatiestrategie
De informatiestrategie is gericht op het vergroten van kennis en begrip bij mensen, over bijvoorbeeld gezondheids- of duurzaamheidseffecten. Deze strategie heeft wisselende effecten. Als het bijvoorbeeld om insecten gaat, blijkt dat het lezen van informatie over de milieu- en gezondheidsvoordelen ertoe kan leiden dat consumenten insecten meer gaan accepteren. In het geval van kweekvlees kan informatie over de productie er echter juist voor zorgen dat consumenten kweekvlees gaan zien als iets onnatuurlijks.
Studies op dit terrein leren wat gedragsstudies in bredere zin ook laten zien: alleen informatie is op zichzelf meestal niet genoeg om gedragsverandering te realiseren – en pakt soms zelfs averechts uit – maar informatievoorziening is meestal wel een noodzakelijke beginstap richting gedragsverandering.
Beschikbaarheidsstrategie
De beschikbaarheidsstrategie heeft als doel het gemakkelijker te maken om een bepaald gedrag te vertonen.
Dit gebeurt ofwel door het creëren van mogelijkheden om het gedrag uit te voeren, zoals producten meer beschikbaar maken in de supermarkt, ofwel door het verminderen van barrières die het gedrag eerder hebben verhinderd, zoals insecten op een manier aanbieden waardoor ze gemakkelijk te bereiden en te eten zijn, zoals in een burger.
Een strategie die in onderzoek veel getoetst is, en die vooral voor nieuwe voedingsmiddelen als insecten effectief blijkt, is om ze eerst door consumenten te laten proeven. Kennismaken met nieuwe voedingsmiddelen door proeven is een goede manier om een weg te banen naar aankoop van die producten. Met plantaardige vleesvervangers is hier eerder ook al mee geëxperimenteerd; in deze categorie valt bijvoorbeeld de cadeaukaart voor 'Vega Favorieten'.
Omgevingsstrategie
De omgevingsstrategie is gericht op het veranderen van de fysieke of sociale omgeving waarin gedrag plaatsvindt. Omgevingsstrategieën blijken vaak zeer effectief in het veranderen van gedrag. Zo helpt het al een kleine verandering in de portiegroottes op het bord aan te brengen: minder vlees en meer groenten. Deze verandering wordt meestal niet eens opgemerkt en consumenten zijn na het verkleinen van de portie vlees net zo blij met de maaltijd als voorheen. Deze strategie is even goed in restaurants als thuis toe te passen.
Aanknopingspunten
Veel lezers van Voeding Nu zullen het ook vanuit hun dagelijkse werkpraktijk herkennen dat het eetgedrag van mensen niet zomaar verandert. De veranderingsstrategieën laten zien dat er wel aanknopingspunten zijn die behulpzaam kunnen zijn. Aanknopingspunten bovendien die er overduidelijk op wijzen dat gedragsverandering niet alleen een kwestie is van of iemand zijn of haar eetpatroon wil verbeteren of zelf beseft dat dit nodig is, maar vooral ook van de mate waarin de voedselomgeving gezonde en duurzame keuzes stimuleert in plaats van frustreert.
Referenties
1. Poelman MP, Gillebaart, M, Schlinkert C, Dijkstra SC, Derksen E & De Vet E. Eating behavior and food purchases during the COVID-19 lockdown: A cross-sectional study among adults in the Netherlands. Appetite. 2020;157:105002.
2. Bouwman E, Taufik D, Reinders M, Dagevos H, Verain M & Onwezen M. Op weg naar duurzame eiwitconsumptie: Een literatuurstudie naar de inzetbaarheid en effectiviteit van gedragsinterventies gericht op het bevorderen van duurzame eiwitconsumptie. 2019. https://edepot.wur.nl/509838